شیخ بهایی وتقسیم آب زنده رود

به یقین بدانید که خدا بنده‏اش را هر چند چاره‏اندیشى‏اش نیرومند بود و جستجویش به نهایت و قوى در ترفند بیش از آنچه در ذکر حکیم براى او نگاشته مقرر نداشته ، و بنده ناتوان و اندک حیله را منع نفرماید که در پى آنچه او را مقرر است برآید ، و آن که این داند و کار بر وفق آن راند ، از همه مردم آسوده‏تر بود و سود بیشتر برد ، و آن که آن را واگذارد و بدان یقین نیارد دل مشغولى‏اش بسیار است و بیشتر از همه زیانبار ، و بسا نعمت خوار که به نعمت فریب خورد و سرانجام گرفتار گردد ، و بسا مبتلا که خدایش بیازماید تا بدو نعمتى عطا فرماید . پس اى سود خواهنده سپاس افزون کن و شتاب کمتر ، و بیش از آنچه تو را روزى است انتظار مبر [نهج البلاغه]

بیستجان لنجان

شیخ بهایی وتقسیم آب زنده رود

تقسیم آب زاینده رود چگونه است ؟

اینکه گاهی در تقسیم آب زاینده رود از طومار شیخ بهایی نام برده میشود ،   چیز غریبی است ! توگویی قبل از شیخ ، آب زاینده رود دربیابانها رها بوده و در این زمان قوانینی وضع گردیده است!

تقسیم اب زاینده رود ، یکی از جالب ترین روشهای تقسیم منابع در ثروت ملی به شمار می رود. علت آن اینست که آب زاینده رود نه از لحاظ زمانی بلکه به لحاظ کمیتی به روش خاصی تقسیم می شود . در تقسیم آب های محلی ،   مسئله زمان ، عامل تعیین کننده است ،مثلا فلان شخص یکساعت ، و دیگری سه ساعت ، از آب چاه یا قنات را دریافت می کند. و ممکن است گاهی اب بیشتر و گاهی آب کمتر در یک روز نصیب مشترکین بشود.اما آب زاینده رود از زمان های بسیار کهن ، به صورت سهمی بوده است ، به این معنا که حجم آب رود خانه ، نقشی در تقسیم ندارد ، ممکن است در فصل پر آبی ،رودخانه مملو از آب باشد اما در اواخر پاییز، آبی چندان در رود خانه موجود نباشد ، در هر دو صورت ، بدون در نظر گرفتن حجم آب، انچه در رودخانه موجود است ، سهمیه بندی شده است .

چه فاکتور هایی در تقسیم آب لحاظ شده است ؟

دهات چهار محال و تمامی بلوک از سر چشمه ها تا بلوک آیدغمش از این سهمیه بندی معاف هستند و به هر میزان مجاز به استفاده هستند. و سهمیه بندی صرفا از آخر بلوک آیدغمش تا ابتدای گاوخونی است.

تقسیم آب زاینده رود در محدوده فوق براساس عوامل طبیعی متعددی سهمیه بندی گردیده است منجمله :

_ قواعد طبیعی و دلایل هندسی

_ تفاوت هوای هر محل

_ دوری مسافت هر محل از رود خانه

_ مقدار اراضی مزروعی هر محل

_ میزان آبخوری خاک با توجه به زمان و مکان

_ نسبت جمیع عوامل فوق با هم

مجری وناظر اجرای این قوانین با شخصی به نام « میر آب »   بوده است که در زمانهایی نیز جنگ های زیادی در اثر سوء رفتار وی در تاریخ ثبت است .

این قوانین از زمان های بسیار قدیمی مورد استفاده قرار داشته است و در زمان سلاطین صفوی نیز با جدیت بیشتری ، این قوانین پی گرفته شد . به طوریکه در دفتر خانه اصفهان دستور ممهور شاه طهماسب صفوی ( قبل از شیخ بهایی) به ثبت رسیده است.

باید دانست که 105 مادی از دو جانب رود خانه جدا میشود که ازاین تعداد مادی ، 526 قریه از شش بلوک   آب دریافت میکرده است. مادی ،   به لغت فرس قدیم مجرای آبی را می گویند که از رودخانه کوچکتر ، و از نهر ، بزرگ تر است . شش رشته مادی به اصفهان وارد میشود و هر کدام به نهر های کوچک تری منقسم میشود و هرنهری به لت ها تقسیم و هر لتی به جوی هایی بهره میرساند.   این اطلاعات تا زمان اواخر قاجار است و البته در تعداد مادیها و نهر ها و انشعابات کلی ، تقاوت هایی حادث شده است ، اما در نحوه تقسیم ، دخل و تصرفی صورت نگرفته است .- منبع:ناصرشریف روحانی

با استفاده از کتاب جغرافیای اصفهان-    میرزا حسین خان تحویلدار منبع:گروه اصفهان شناسی زنده رود

طومار شیخ بهایی

ب) تقسیم آب زاینده رود

با مطالعه کتاب های تاریخی درباره وضعیت کشاورزی اصفهان و جایگاه زاینده رود، پی می بریم که افزایش یا نقصان آب، به تناسب فصل های سال و وضعیت آب دهی رودخانه عظیم زاینده رود، همچنین استفاده بیشتر برخی روستاها که نسبت به رودخانه، در موقعیت و شرایط مطلوب تری قرار داشتند، سبب شده بود کشاورزان اصفهان برای استفاده از آب این رودخانه، دچار کشمکش های دایمی باشند.
نقل است که شاه عباس برای رفع این مشکل، به شیخ بهایی توسل جست. شیخ که به امور مهندسی و مساحی مسلط بود، آب دهی رودخانه زاینده رود را در فصل ها و زمان های گوناگون بررسی و سرانجام با طراحی مادی (جوی)ها، با عرض های گوناگون، آب رودخانه را به یک نسبت و به طور مساوی به محله های گوناگون اصفهان منتقل کرد. این تقسیم نامه که به «طومار شیخ بهایی» معروف است، به اختلاف دیرین روستاییان پایان داد. «تقسیم آب زاینده رود طبق طومار منسوب به شیخ بهایی می باشد که در دوره صفویه تنظیم شده است. آب رودخانه پس از عبور از کوه های فریدن و مشروب نمودن اراضی ساحلی، بین بلوکات مشروحه، از لحاظ زمان و در طول مدت یک سال بر اساس سه اصل مختص، مشترک و آزاد تقسیم می شود. طبق این طومار، آب رودخانه به 33 سهم تقسیم می گردد که به وسیله نهرهایی که اصفهانی ها آنها را مادی می نامند، آب به قراء و قصبات و دهات می رسد. سهام مزبور به اختصار به قرار زیر است: بلوک لنجان شش سهم، بلوک اَلنجان چهار سهم، بلوک ماربین چهار سهم، بلوک جِی شش سهم، بلوک کِرارج سه سهم، بلوک رود شَتَین شش سهم، بلوک براآن چهار سهم... . مادی هایی که از زاینده رود منشعب می شود و سراسر شهر اصفهان و مزارع و باغات را مشروب می سازد، به شرح زیر است: مادی نیا صَرْم که بزرگ ترین مادی زاینده رود است، مادی فَرْ شادی، مادی شاه یا جوی شاه، مادی فَدَین که آن را مادی فدا هم می گویند. مادی تیران و مادی قُمیش. بعضی از این مادی ها، روستاهای شرقی اصفهان نیز آبیاری می کند».1 منبع:http://pajuhesh.irc.ir/product/book/show/id/1624/indexId/107356/book_keyword/#book-footnot-1

عنوان:
رابطه طومار شیخ بهائی با تقسیم سنتی آب زاینده رود؟

نویسنده(گان):
دکتر سید حسن حسینی ابری

چکیده:
رودخانه آب شیرین و دائمی حوزه داخلی ایران، از قدیم‌الایام به ضرورت بهره‌برداری و بهره‌وری درست در منطقه خشک با اقلیم ناپایدار اصفهان و حومه، دارای نظم و نسق (تقسیم نامه) ویژه‌ای بوده است. آخرین تقسیم نامه آن در عرف جامعه محلی بنام طومار شیخ بهائی موسوم شده است.
بر اساس این طومار کل آب رودخانه به 33 سهم کلی و 275 سهام جزئی تربین 7 بلوک آبخور آن که از حدود 70 کیلومتری غرب اصفهان تا 120کیلومتری شرق این شهر ادامه داشته است تقسیم شده است.(حسینی ابری، 1379، 71)
تقسیم آب بر اساس طومار از 75 روز بعد از نوروز تا آخر آبانماه به مدت 160 روز مجری بوده و در فصول سرد سال که نیاز به آبیاری وجود نداشته است، به اصطلاح رودخانه آزاد بوده، و هر کس به هر میزان نیاز داشته است می‌توانسته از آن بهره‌برداری نماید.
از ویژگیهای اصلی طومار یکی این است که، در آن هیچ روستا و مزرعه در کل منطقه و هیچ باغ و محله‌ای در داخل شهر از قلم نیفتاده و نمای بیش از یکهزار واحد آبیاری آن در 27 صفحه A4 تنظیم شده و از شرح و بست‌های بی‌مورد در آن خود داری شده است. (بازنویس طومار)
ویژگی دیگر آن این که، طومار به خط سیاقی نوشته شده است و بعضاً اسامی آن بدون نقطه ثبت شده که تطبیق محلی آن برای غیر اهل فن کمی مشکل است. نگارنده در کتاب زاینده رود از سرچشمه تا مرداب، کوشیده است تا این مشکل را حل نماید. طومار مزبور تا سالهای اخیر که شبکه جدید آبیاری رودخانه تکمیل نشده بود (در بلوک آیدُغمش، آشیان و رودشتین) مجری بود.
در اینکه طومار ابداع مرحوم شیخ بهائی، فیلسوف و ریاضی‌دان بزرگ زمان صفویه است یا خیر؟ بعضی از نویسندگان که اصولاً زمان کافی برای کشف حقایق را ندارند، بصورت کپیه از نویسندگان قبل از خود، و همه آنان نیز از مرحوم استاد سید نفیسی نوشته‌اند، «طومار کار بزرگ مرحوم شیخ بهائی است»، که در این زمینه دو مشکل، یکی جدید بودن تمدن آبیاری زاینده رود را و دیگری تعلق آن را با همه عظمت آن به یک فرد، نسبت می‌دهند که جای تاسف است.
نگارنده طی بیست و چند سال بررسی اسنادی و میدانی در مسیر زاینده رود با دلایل مختلف و ضمن احترام عمیق به دانشمندان گذشته این سرزمین با دلایل مختلف از جمله: دلایل جغرافیائی، تاریخی و متن خود طومار به این واقعیت رسیده است که طومار تکامل یافته، تاریخ، جغرافیا، سیاست و فرهنگ سرزمین اصفهان است و با تغییراتی که در اعصار و قرون در آن راه یافته حداقل به بیش از 2000 سال قبل می‌رسد. (حمزه اصفهانی 1367، ص 62)منبع:www.magiran.com

این مطلب راهم ببینید:

http://rasekhoon.net/article/show-53790.aspx

کلمات کلیدی:

نوشته شده توسط خدادادموذنی بیستگانی 91/1/8:: 7:59 صبح | () نظر